مقدمه
وقتی از مسئولیت پزشک در برابر بیمار صحبت می‌کنیم، در واقع داریم درباره یکی از حساس‌ترین موضوعات حقوقی و اخلاقی جامعه حرف می‌زنیم. عنصر مشترک همه رفتارهای زیان‌بار انسان، «تقصیر»ه.
به زبان ساده، تقصیر یعنی انحراف از رفتاری که یک فرد متعارف در شرایط مشابه انجام میده. برای تشخیص تقصیر باید رفتار پزشک رو با رفتار یک انسان عادی مقایسه کرد، اما در حوزه تخصصی پزشکی، معیار «انسان عادی» کارایی نداره.
در اینجا باید رفتار پزشک با پزشک متعارف و محتاط سنجیده بشه؛ کسی که دانش، تجربه و مهارت لازم رو داره و مطابق اصول علمی عمل می‌کنه.
معیار تشخیص تقصیر پزشک
در مشاغل تخصصی مثل پزشکی، نمی‌شه داوری عرفی مردم عادی رو معیار قرار داد. چون گاهی احساس یا قضاوت عمومی با واقعیت‌های علمی سازگار نیست. بنابراین برای سنجش خطای پزشک، باید دید آیا او استانداردهای حرفه‌ای رو رعایت کرده یا نه.
اگر پزشک قول داده باشه که بیمار رو درمان می‌کنه و بیمار بهبود پیدا نکنه، پزشک مسئول و مقصر شناخته میشه.
اما اگر پزشک فقط تعهد داده باشه که تمام دانش و تجربه خودش رو به‌کار می‌گیره، در اون صورت فقط زمانی مسئول محسوب میشه که بی‌احتیاطی یا غفلت کرده باشه یا مهارت کافی نداشته باشه.
دیدگاه فقه و قانون درباره مسئولیت پزشک
در فقه اسلامی نظر مشهور اینه که پزشک حتی اگر با اجازه بیمار درمان انجام بده و همه دقت لازم رو هم کرده باشه، باز هم در برابر آسیب احتمالی ضامنه.
اما قانون مجازات اسلامی در ماده ۴۹۵ این دیدگاه رو تا حدی تغییر داده. طبق این ماده:
هر وقت پزشک در معالجه باعث صدمه بدنی یا فوت بیمار بشه، باید دیه پرداخت کنه، مگر اینکه:
-
درمان طبق موازین علمی و فنی انجام شده باشه،
-
یا قبل از درمان از بیمار رضایت‌نامه یا برائت‌نامه معتبر گرفته باشه،
-
و هیچ تقصیری هم مرتکب نشده باشه.
اگر بیمار نابالغ، مجنون یا بی‌هوش باشه، باید برائت از ولی یا قیم قانونی او گرفته بشه.
همچنین طبق ماده ۴۹۷، اگر وضعیت بیمار اضطراری باشه و گرفتن رضایت ممکن نباشه، پزشک در صورتی که طبق اصول علمی عمل کنه، ضامن تلف یا خسارت نیست.
رضایت بیمار؛ شرط اساسی درمان
یکی از مهم‌ترین وظایف پزشک قبل از شروع درمان، گرفتن رضایت آگاهانه از بیمار یا همراهانشه.
نبود رضایت می‌تونه مصداق خطای پزشکی باشه. پزشک باید همه اطلاعات لازم رو به بیمار بده تا او بدونه درمان چه مزایا، عوارض یا خطرهایی داره.
قلمرو رضایت هم محدود به جاییه که جان بیمار به خطر نیفته. ضمن اینکه رضایت‌نامه نمی‌تونه مجوزی برای ارتکاب عمل عمدی یا غیرقانونی باشه.
آیا رضایت‌نامه باعث سلب مسئولیت کامل پزشک میشه؟
خیر. گرفتن رضایت‌نامه به معنی سلب کامل مسئولیت نیست. اگر بیمار یا خانواده‌اش بتونن ثابت کنن که آسیب وارده نتیجه بی‌احتیاطی یا اشتباه پزشک بوده، پزشک باید خسارت رو جبران کنه.
در قانون، اصل بر اینه که در صورت بروز ضرر یا صدمه، پزشک مقصر فرض میشه، مگر اینکه خودش بتونه ثابت کنه مطابق اصول علمی و در حد معمول دقت کرده.
تفاوت خطای شغلی و خطای عادی
حقوق‌دان‌ها بین خطای حرفه‌ای (شغلی) و خطای عادی تفاوت قائل شدن.
-
خطای شغلی یعنی بی‌توجهی به استانداردها و الزامات خاص یک حرفه (مثل بی‌احتیاطی در جراحی).
-
خطای عادی یعنی تخلف از اصول عمومی بدون اینکه به حرفه فرد ربطی داشته باشه.
اهمیت این تفکیک اینه که در خطای شغلی، باید رفتار پزشک با عرف حرفه‌ای پزشکان مقایسه بشه، نه مردم عادی.
مسئولیت کیفری پزشک
وقتی از مسئولیت کیفری پزشک حرف می‌زنیم، منظور اینه که پزشک مرتکب عملی شده که هم قانون براش مجازات تعیین کرده و هم همراه با سوءنیت بوده.
برای مثال در قانون مجازات اسلامی:
-
سقط جنین غیرقانونی توسط پزشک، بین ۲ تا ۵ سال حبس و پرداخت دیه داره.
-
افشای اسرار بیمار هم جرم محسوب میشه و مجازاتش بین ۳ ماه تا یک سال حبس یا جزای نقدیه.
بیمه مسئولیت پزشک
در ایران، بیمه مسئولیت پزشکی جرایم نقدی (مثل جریمه کیفری) رو پوشش نمی‌ده، اما دیه بیمار رو تحت پوشش قرار میده چون دیه جنبه مالی و جبرانی داره، نه کیفری.
قاعده فقهی لاضرر و پایه مسئولیت در حقوق اسلامی
در نظام حقوقی اسلام، قاعده معروف لاضرر و لاضرار یعنی هیچ‌کس نباید به دیگری زیان برسونه و هیچ زیانی نباید جبران‌نشده باقی بمونه.
از همین قاعده، مسئولیت حرفه‌ای پزشکان هم ریشه می‌گیره؛ یعنی اگر درمان باعث ضرر بشه و پزشک مقصر باشه، باید جبران کنه.
تشخیص مسئولیت پزشک در قبال بیمار همیشه ساده نیست. گاهی آسیب ناشی از ماهیت بیماری یا محدودیت علم پزشکیه، نه تقصیر پزشک. اما در هر حال، وقتی بحث خسارت و جان انسان در میونه، قانون سخت‌گیرانه رفتار می‌کنه.
اگر با چنین مسائلی روبه‌رو شدین، مشورت با وکیل متخصص در دعاوی پزشکی می‌تونه مسیر قانونی و درست رو جلوی پاتون بذاره و از تضییع حق شما جلوگیری کنه.